Ünlü Daralması Nedir?

Ünlü Daralması

Dil bilgisinde ünlü daralması nedir sorusuna sık sık rastlıyoruz. Türkçe geniş ünlü harflere sahip olan bir dildir. Bu harfler –a ve –e iken bir de dar ünlüler vardır. Dar ünlüler ise –ı, -i, -u ve –ü harfleridir. Ünlü daralması yaşandığında kelimenin sonundaki geniş ünlüler direkt olarak dar ünlülerle değişir.

Ünlü daralması olabilmesi için kelimenin geniş ünlülerle bitiyor ve şimdiki zaman eki alıyor olması gerekir. Yani kelimenin sonuna –yor eki gelmesi şarttır. Böyle durumlarda fiilin son harfi olan geniş ünlü yerini dar ünlüye bırakır. 

Ünlü daralmasına sebep olan faktör ise şimdiki zaman eki olan –yor baz alındığında ‘’y’’ harfidir. Harfin daraltıcı etkisi bulunduğu için ekleneceği fiile, köke veya gövdeye geniş ünlülerin gelmesi mümkün olmaz. Bunun yerine geniş ünlüler dar ünlülerle değiştirilir. Daha basit bir biçimde kavrayabilmek için aşağıdaki örneğe bakılabilir.

• Söylüyor 

Normalde söyle fiiline şimdiki zaman eki olan –yor ekleniyor. Bu durumda fiilin son harfi olan geniş ünlü –e ünlü daralmasına uğrayarak söyleyor değil söylüyor oluyor. 

• Anlıyor 

Fiil aslında anla iken şimdiki zaman eki geldiğinden dolayı anlayor olarak devam etmiyor. Ünlü daralması ile –a yerine –ı geliyor ve anlıyor olarak görünüyor. 

Ünlü daralması için bir diğer önemli bilgiyi ise şu şekilde özetleyebiliriz. 

• Ünlü daralmasına uğrayan –a sonrasında –ı veya –u olur.
• Ünlü daralmasına uğrayan –e sonrasında –i veya –ü olur. 

Ünlü daralması konusunda kafa karıştırıcı olabilecek bir diğer faktör ise de- ve ye- fiilleridir. Ünlü daralması bu iki fiilde meydana gelerek kaynaştırma harfi ortaya çıkarabilir. Fakat bu iki kelimeyle sınırlıdır. Diğer kelimelerde böyle bir kaynaştırma harfine rastlanmaz. 

• De-

Örneğin ‘’Diyecek’’ sözcüğünde normalde de- fiili vardır. Fakat ‘’y harfi kaynaştırma ile beraber –e ünlüsünü –i ünlüsüne daraltır. Böylece ‘’Deyecek’’ değil, ‘’Diyecek’’ sözcüğü ortaya çıkar.

• Ye-

Yine ‘’Yiyecek’’ sözcüğü incelendiğinde fiile eklenen ‘’y’’ harfi ile beraber ‘’yeyecek’’ yerine ‘’yiyecek’’ sonucuyla karşılaşırız. 

Burada de- ve ye- için tamamıyla bu iki sözcük tek örnek olarak algılanabilir. Bu kurala uyan başka fiiller yoktur. 

Aşağıda da ünlü daralması için verilmiş 30 farklı örneği inceleyerek ünlü daralması konusunu pekiştirebilirsiniz. 

• Ağla –yor → ağlıyor
• Anla –yor → anlıyor
• Ara –yor → arıyor
• Bekle –yor → bekliyor
• Boya –yor → boyuyor
• Dile –yor → diliyor
• Duyma –yor → duymuyor
• Düşle –yor → düşlüyor
• Gelme –yor → gelmiyor
• Girme -yor → girmiyor
• Gizle –yor → gizliyor
• Gülme –yor → gülmüyor
• Hopla –yor → hopluyor
• İnme –yor → inmiyor
• İsteme –yor → istemiyor
• Kalma –yor → kalmıyor
• Kana –yor → kanıyor
• Korkma –yor → korkmuyor
• Kutla –yor → kutluyor
• Oyna –yor → oynuyor
• Özle –yor → özlüyor
• Sakla –yor → saklıyor
• Salla –yor → sallıyor
• Seçme –yor → seçmiyor
• Söyle –yor → söylüyor
• Temizle –yor → temizliyor
• Tuzla –yor → tuzluyor
• Yakala –yor → yakalıyor
• Yaşa –yor → yaşıyor
• Yazma –yor → yazmıyor