Nizamiye Medreseleri
Nizamiye medreseleri o dönem için özel idari yapıya sahip, farklı ilimlere eğilebilen bir üniversite niteliği taşıyordu. İlk kuruluş tarihlerine inildiğinde ise Selçuklular ile karşılaşmak mümkün oluyor. Zira Tuğrul Bey tarafından 1040 yılı ile 1063 yılı arasında geçen sürede ilk Nizamiye Medresesi kurulmuştur. Nişabur’da inşa edilen bu medrese ilk Selçuklu medresesi olarak da kayıtlara geçmiştir.
Selçuklu medreseleri bu tarihten sonra hız kazanarak çok daha geniş bir coğrafyada gözlemlenen mimari eserlere dönüşmüştür. O dönemin tarihini en net şekilde gözlemleyebildiğimiz medreselerin mimari açıdan önemi büyüktür. En önemli Selçuklu medreselerinin kuruluşunda başrol oynayan isim ise1063 ile 1092 yılları arasında Nizamülmülk olmuştur.
Nizamülmülk tarafından kurulan en önemli Selçuklu medreseleri şu şehirlerde yer alıyor.
- Bağdat
- Nişabur
- Herat
- Musul
- Basra
- İsfahan
- Rey
- Belh
- Tuş
- Merv
- Amul
Dönemin en büyük kentleri olan bu lokasyonlar nizamiye medreseleri için önemli noktalar olarak belirlenmişti. Ancak aralarında Bağdat Nizamiye medresesi ayrı bir noktada değerlendirilebilir.
Bağdat Nizamiye Medresesi
İlk kurulan Nizamiye medresesi olmamasına rağmen en çok bilineni olduğunu rahatlıkla ifade edebiliriz. Keza muhteşem bir mimari yapıya sahip olmasıyla Nizamülmülk’ün eşi benzeri olmayan, kıyamete kadar varlığını sürdürecek olan tasvirlerini yaşatmayı başarmıştır.
Nizamülmülk tüm cihan tarafından kabul görecek bir medrese inşa etmek istediğinde bunun için Bağdat Amidi olan Ebû Sa’d el-Kaşi’yi yetkilendirerek medresenin inşasını başlatmıştır. Medrese o kadar ihtişamlı bir biçimde tasarlanmıştı ki yapımı için belirlenen noktada yer alan bazı binalar yıkılarak yer açıldı. Aynı zamanda yıkıma uğrayan binalardan çıkan malzemeler de medresenin inşa sürecinde kullanıldı.
Dicle nehrinin doğusunda konumlandırılan Bağdat Nizamiye Medresesi bir kısım halkın evlerinin dahi yıkılması göze alınarak inşa edildi. 1065 yılının Kasım ayı itibariyle başlanmış olan inşaatı 1067’nin Eylül’üne kadar sürdü. 22 Eylül 1067 tarihinde ise resmi olarak hizmet vermeye başladı. Büyük bir külliye olarak kullanılması planlanan Bağdat nizamiye medresesi içerisinde pek çok sosyal imkânı da barındırıyordu.
Hem öğretimde görevli olacak hocalara hem de öğrencilere ayrı ayrı odalar tasarlanmıştı. Bunun dışında mescid, hamam, yemekhane, yatakhane, kütüphane ve derslikler barındırıyordu. Günümüzde modern üniversite algısının ilk adımları olarak da görülmesi mümkündür.
Büyük Selçuklu Devleti ve Nizamiye Medreselerinin Önemi
Nizamiye medreseleri denildiğinde ilk akla gelen devletin Selçuklular olması aslında rastlantı değil. Hem ilk kurulan nizamiye medresesinin Büyük Selçuklu Devleti imzası taşıması hem de devletin politikalarında eğitime ciddi bir hassasiyet gösterilmesi bunun ana sebepleri arasındadır.
Bilhassa Nizamülmülk o dönemin eğitim ve öğretim için en çok fedakârlık yapan isimlerinden birisi olduğunun altını çizmek gerek. Ki bu mimari yapıların isminin Nizamiye medresesi olmasının nedeni de Nizamülmülk’ten ismini almasından kaynaklıdır.
Nizamiye medreselerinin bilimden sanata, siyasetten spora, tıptan İslam ilimlerine kadar uzanan çok geniş bir eğitim öğretim skalası olduğunu vurgulamak gerek. Özellikle o dönemlerde bile fırsat eşitliğini eğitim öğretim alanında hayata geçiren bir proje olarak yorumlanması mümkündür. İmkânı olan olmayan her öğrenci için oldukça önemli bir kapı aralayan Nizamiye medreseleri günümüzde de mimari açıdan oldukça dikkat çekiyor.