Galaksi Nedir? Galaksi Türleri Nelerdir?

Galaksi

Bir galaksi, tümü yerçekimi tarafından bir arada tutulan büyük bir gaz, toz ve milyarlarca yıldız ve güneş sistemi topluluğudur. Dünya, güneş sisteminde yer alır ve canlıların yaşadığı tek gezegen olarak bilinir. Ama güneş sistemimiz nerede? Samanyolu Galaksisinin sadece küçük bir parçasıdır.

Gece gökyüzündeki yıldızlara baktığınızda, Samanyolu’ndaki diğer yıldızları görürsünüz. Gerçekten karanlıksa, şehirlerden ve evlerden gelen ışıklardan uzaktaysa, Samanyolu’nun tozlu şeritlerinin gökyüzüne uzandığını bile görebilirsiniz.

Yine de bizimkinin dışında birçok galaksi var. O kadar çoklar ki, henüz hepsini sayamayız. 12 gün boyunca küçük bir uzay parçasına baktılar ve her boyutta, şekilde ve renkte 10.000 galaksi buldular. Evrende ne kadar galaksi olduğunu hayal edebildiniz mi?

Bazı galaksiler bizimki gibi spiral şeklindedir. Fırıldak şeklini andıran kavisli kollara sahiptir. Diğer galaksiler düzgün ve oval şekillidir ve bunlara eliptik galaksiler denir. Bunun dışında, spiral ya da oval harici galaksiler de yer almaktadır. Düzensiz şekillere sahipler ve lekelere benzerler. Bu galaksilerin her birinde gördüğümüz ışık, içinde barındırdığı yıldızlardan gelir.

Bazen galaksiler çok yaklaşır ve birbirlerine çarparlar. Samanyolu galaksimiz bir gün en yakın galaktik komşumuz Andromedak ile karşılaşacak. Tabii, beş milyar yıl boyunca olmayacağı tahmin ediliyor, o yüzden korkmaya gerek yok! Ama yarın olsa bile, fark etmeyebilirsiniz. Galaksiler o kadar büyük ve uçlarda yayılıyor ki, galaksiler birbirine çarpsa da, gezegenler ve güneş sistemleri çoğu zaman çarpışmaya fark edemeyebilirler.

Spiral Galaksiler

Spiral kollarla çevrili merkezi bir çıkıntıya sahip düz, dönen diskleri vardır. Dönme hareketi saniyede yüzlerce kilometre hıza ulaşır. Bu genellikle diskteki maddenin kozmik bir fırıldak gibi belirgin bir spiral şekli almasına neden olabilir. Merkezde bulunan şişkinlik, daha yaşlı, daha sönük yıldızlardan oluşuyor ve genellikle süper kütleli bir kara delik içerdiği düşünülüyor.

Çıkıntının etrafında dönen yıldız diski, galaksiyi çevreleyen kollara ayrılma eğilimindedir. Bahsi geçen sarmal kollar yüksek oranda gaz ve toz barındırır, bu durumda mevcut yerde yeni yıldızların oluşmasın sağlar. Bu genç yıldızlar, hızlı bir şekilde yok olmalarından önce çok parlak görünürler. Sarmal galaksiler, sarmallarının sıkılığına, kollarının yumrulu olmasına ve merkezi şişkinliklerinin genel boyutuna göre sınıflandırılabilir.

• Bu galaksilerde bulunan nispi gaz ve toz miktarları bu farklılıkları gösterebilir. Andromedak, sarmal galaksinin mükemmel bir örneğidir.
• En küçük galaksiler sadece birkaç yüz milyon yıldız içerirken, en büyük galaksilar yüz trilyona kadar yıldız içerir !
• İlk galaksi türü olan sarmal galaksiler, dönen gaz ve tozdan oluşan geniş, düz diskleriyle tanınabilir.
• Bazı spiraller, yukarıdaki M51 görüntüsündeki gibi geniş savrulan kollara sahipken, diğerleri daha sıkı bağlanmış spirallere sahiptir.

Eliptik Galaksi

Eliptik galaksiler, uzun bir küresel şekle sahiptir ve merkezde bir çekirdek veya çıkıntıdan yoksundur. Çekirdek değillerdir ama buna karşın bu tür galaksi orta noktada parlakken dış noktalara doğru parlaklığını yitirir.

Işıklarına daha yaşlı kırmızımsı yıldızlar hâkimdir. Ayrıca spiral kollardan yoksun bir şekli vardır. Yıldızlar, gazlar ve diğer malzemeler eliptik bir galaksi boyunca dağılmıştır. Eliptik galaksiler neredeyse yuvarlak, uzun ve puro şeklinde olabilir.

Tek tek yıldızlar eliptik bir galaksinin merkezinde yörüngede olsalar da, yörüngeler spiraller halinde göründükleri gibi aynı yönde değildir. Bu nedenle, eliptikler sistematik bir şekilde dönüyor gibi görünmezler.

Bilim adamların varsayımları, eliptik tür galaksideki kütlenin büyük bölümünün merkezi bir kara delik nedeniyle ortaya çıktığını iddia ediyor. Eliptik galaksiler çok az aktiviteye sahiptir ve çoğunlukla düşük kütleli eski yıldızlar içerir, çünkü orada yeni yıldızların oluşması için gerekli olan gazlar ve toz miktarı oldukça azdır.

Eliptik galaksilerin boyutları, küçük cüce galaksilerinden devasa galaksilere kadar çeşitlilik gösterir. Dev bir eliptik galaksi örneği, ESO 325-G004’tür, Aslan I ise bir cüce eliptik galaksidir. Dev ve cüce eliptik galaksiler arasında, M32 ve M110 bulunur, bunlar Andromedak galaksisinin yoldaşlarıdır.

Nasıl oluştukları tam olarak açık olmasa da, bazı bilim adamları eliptik galaksilerin galaktik çarpışmalar sonucunda oluştuğunu öne sürüyor.

(Peculiar) Tuhaf Galaksiler

• Galaktik çarpışmalardan bahsetmişken, tuhaf galaksiler bu çarpışmaların sonucudur.
• Galaktik çarpışmalar, hayal edebileceğiniz kadar hareketli olaylar değillerdir.
• Galaksiler çoğunlukla boş uzaydan oluştuğundan, herhangi iki yıldızın galaktik çarpışma yaşaması çok az rastlanır.
• Bilinen tüm galaksilerin yüzde 5 ila 10’unu tuhaf galaksilerin oluşturduğuna inanılıyor. Bu nedenle, galaktik çarpışmaların kendi evrenimizde yaygın bir olay olduğunu söylemek daha doğru olacaktır. Bu tür her kaynakta karşınıza çıkmayabilir.

Düzensiz Galaksiler

Düzensiz galaksilerin belirli bir şekli yoktur, ancak diğer tüm galaksiler gibi sürekli hareket halindedirler. Nükleer bir şişkinliğe veya sarmal kol izlerine sahip olmadıkları için kaotik bir görünüme sahiptirler.

Bazı düzensiz galaksiler bir zamanlar sarmal veya eliptik galaksilerdi, ancak düzensiz bir dış çekim kuvveti tarafından deforme oldular. Düzensiz galaksiler, yüksek oranda gaz ve toz ihtiva edebilirler. Düzensiz galaksiler genellikle küçüktür, Samanyolu galaksisinin kütlesinin yaklaşık onda biri kadardır.

Şimdiye kadar, üç ana düzensiz galaksi türü kurulmuştur:

• Irr I: Bir yapıya sahipler ama Hubble dizisine yerleştirilecek kadar değiller.
• Irr II: Herhangi bir yapıya sahip değillerdir.
• Cüce düzensiz galaksi, düşük metalikliğe ve nispeten yüksek gaz seviyelerine sahip olma eğilimindedirler. Ayrıca, Evreni dolduran en eski galaksilere benzer olduklarına inanılıyor.

Düzensiz galaksiler, daha büyük bir komşunun yerçekimi tarafından bozulabilir, buna iyi bir örnek, Samanyolu’muz tarafından çarpıtılmış Büyük ve Küçük Macellan Bulutlarıdır.

Çubuklu Spiral (Sarmal) Galaksiler

Çubuklu spiral galaksiler, normal spiral galaksilerle aynı özellikleri ve işlevleri paylaşırlar, ancak aynı zamanda çıkıntının merkezi boyunca uzanan ve diskin içine uzanan bir parlak yıldız çubuğuna da sahiptirler. Parlak çıkıntının burada çok az etkinliği var ve çoğunlukla daha yaşlı, kırmızı yıldızlar içeriyor. Çubuk ve kollar, yıldız oluşumu da dahil olmak üzere birçok aktiviteye sahiptir. Bir çubuklu spiral galaksinin mükemmel örneği, kendi galaksimiz olan Samanyolu Galaksisidir.