Edebi Metinlerin Özellikleri
Yazarın, tamamen duygularını ve fikirlerini okura anlatmak için kaleme aldığı yazılara edebi metinler denir. Bu yazıların okurda bir izlenim ve his oluşturması beklenir. Edebi metinlerde okuyucu etkileme arzusu vardır ve yazar bu etkiyi oluşturabilmek için süslü kelimeler seçerek, derin anlamlar oluşturur. Yazar, hayal dünyasını süslü bir şekilde okuyucuya açar. Okur, bu süslüm kelimelerle buluştuğunda derin anlamlardan etkilenir ve keyifli bir okuma gerçekleştirir. Kısacası edebi metinler okurda duygu ve düşünce yönünden etki uyandıracak heyecan verici ürünlerdir.
Edebi metinler incelendiğinde pek çok farklı alt kategoriye ayrılır. Bunlar ise şu şekildedir;
Anlatmaya bağlı metinler
Bu metinlerde yazar daha önce kurguladığı ya da yaşadığı olay örgüsünü kendince yorumlayıp yazara aktarır. Bu metinin ana özelliği yazarın dış dünyadan aldıklarını kendi iç dünyasında sentezleyerek okura sunmasıdır. Yazar ne kadar günlük hayattan etkilense de yazısında kendi kurmaca dünyasını oluşturur. Anlatmaya bağlı metinler kurmacadır ve bu sayede okurda ilgi uyandırarak keyifli okumalar yapmalarını sağlarlar.
Bu metinlerde anlatılmak istenen her ne olursa olsun içerisine sanatsal bir anlatım katılır. Siyasi bir olay bile süslü, sanatsal bakış açısı eklenerek kurgulanır. Olay örgüsü incelendiğinde ise, günlük hayatın dışında tamamen kurmaca bir düzenle karşılaşırsınız.
Olay örgüsü İlahi bakış açısı, kahraman anlatıcının bakış açısı ve gözlemci anlatıcı ile anlatılmaktadır. Üslup olarak ise yazar kurguladığı döneme göre bir anlatım tercih eder. Herhangi bir mesaj verme amacı gütmeyen bu anlatımda yazar dili özgür bir şekilde kullanabilir. Okuyucu yazarın anlattığını kelimelerin derinliklerinden kendisi bulmalıdır.
Anlatmaya Bağlı Edebi Türlere Örnekler
Destan; bu tür tarihte gerçekleşen olayların efsaneye dönüşmüş biçimidir. Anonim ürünler olan destanlarda abartıya bol bol yer verilmiştir. Milletlerin tarihini barındıran bu hayal gücünün çok sık kullanıldığı edebi tür anlatmaya bağlı edebi türe en güzel örnektir.
Masal; Olağanüstü olayların anlatıldığı, yazan kişinin belli olmadığı, ülke kültürlerini yansıtan eserlerdir. Bu tarz edebi metinlerde başlangıç ve bitişin kalıplaştığını görüyoruz. Hayal gücüne çok sık yer verilen bu eserler de anlatmaya bağlı edebi türe örnektir.
Mesnevi; Türk edebiyatının nazım biçimi olan mesnevide, aşk hikâyeleri öğüt veren anlatım ile dile getirilir.
Manzum hikâye; Kişiler etrafında gerçekleşen olay örgüsü şiirlerle anlatılmaktadır.
Halk hikâyeleri; Halk hikâyeleri, halk arasında ağızdan ağıza gezen kahramanların hikâyeleridir. Abartma ve hayal gücüne bu eserlerde de sık sık rastlanmaktadır.
Hikâye; Gerçek olabilecek olayların kurgulanarak okuyucuya aktarılmasıdır. Olay ve durum ön plana çıkan hikâye türleri ile okuyucu farklı bakış açılarından yakalanır.
Roman; Anlatıma bağlı türlere en iyi örnektir. En gelişmiş anlatıma bağlı edebi tür olan romanda mekân ve zaman ilişkisi ön planda tutulur. Bu iki unsur etrafında olay örgüsü döner. Yazarın belirlediği anlatıcı tarafından kahramanlar ve olay örgüsü okuyucuya geçirilir.
Göstermeye bağlı metinler
Bu metin türünde yazıdan ziyade gösterme yolu ile anlatılmak istenen karşı tarafa aktarılmaktadır. Sahnede canlandırma yapılarak seyirciye konu aktarılır. Topluluk önünde canlandırılacak olan kurmaca olaylardan meydana gelen bu metinler genellikle drama ve tiyatro metinleridir.
Bu metinlerde karşılıklı konuşmaya çok sık yer verilmiştir ve tek düze bir anlatım şekli yoktur. Konuşma metni şeklinde olan göstermeye bağlı metinlerde oyun, oyuncu, dekor, sahne giysisi, ışıklandırma gibi konuların hepsi yer alır. Metin bu konular etrafında kaleme alınmaktadır.
Göstermeye Bağlı Edebi Türlere Örnekler
Orta oyunu; Doğaçlama olarak seyirci etrafında sergilenen oyundur.
Meddah; Tek kişinin bir hikâyeyi, taklit yaparak seyirciye aktarmasıdır. Meddah tüm hünerlerini sahnede gösterir.
Karagöz (gölge oyunu); Hayali iki karakterin bir perde kullanılarak kuklalarının gölge şeklinde perdeye yansıtılıp, konuşturulması. Karagöz ve Hacivat ana karakterlerdir.
Köy Tiyatrosu; Köy ve kasabalarda insanların eğlenmesi için oynanan oyun.
Trajedi; Bu oyun türünde amaç insanlara hayatın acı taraflarını göstermektir. Ahlaki değerler ön panda tutularak yazılan manzum eserlere verilen isimdir.
Komedi; Olayların komik yönlerini ortaya çıkartmak için kurulan oyunlardır. İzleyenleri güldüren ve aynı zamanda düşündüren eserlerdir.
Dram; Hayatın komik ve dramatik yanlarını seyirciye göstermek amacı ile yazılan, oynanan eserlere verilen isimdir.
Tüm bu edebi metinlerin genelinde sanatlı, mecazlı anlatıma başvurulur ve kurmaca yapılardır.
