İndeterminizm, Otodeterminizm, Determinizm, Liberteryanizm
İndeterminizm, Otodeterminizm, Determinizm, Liberteryanizm felsefi terimlerdir. Hepsi ayrı bir görüşü savunmaktadır. İndeterminizm görüşü determinizm tersidir. Otodeterminizm ahlakla ilgili bir konuyken Liberteryanizm siyasi bir felsefedir.
Derterminiz Nedir? Örnekli Anlatım
Şu anda bulunduğunuz konuma nasıl geldiniz? Kararlarımızda ne kadar kendi seçimimiz veya özgür irademiz yer alıyor?
Bazıları için bu soruların cevabı, hayatımızın sonucunu bir şeylerin belirlediğidir. Determinizm; felsefe ve psikoloji dahil birçok farklı alanda kullanılan bir kavramdır. Deterministler, başımıza gelenlerin çoğunun kontrolümüz dışında olduğuna inanırlar. Başka bir deyişle, belirli bir dizi koşul, eylemlerimizin her birini şekillendirir ve bu da bize ne olacağını belirler. Yani bir nevi kaderciliktir.
Örneğin: Sıcak bir günde bir bardak buzlu limonata güneşte bırakılır. Yaklaşık bir saat sonra tüm buz erir ve limonata sulanır. Deterministler, mümkün olan tek sonucun, sıcak bir günün koşulları altında buzun erimesi olacağını belirteceklerdir. Ayrıca, dışarıdaki sıcaklık insanın kendi kontrolünde değildir. Bu senaryo, determinizm ve nedensellik arasındaki doğal ilişkiyi göstermektedir.
Indeterminizm Nedir? Örnek
İnsan eylemlerinin, önceden var olan psikolojik ve diğer koşullardan bir şekilde etkilenmesine rağmen, tamamen onlar tarafından yönetilmediğini, ancak belirli bir özgür iradeyle olabileceğini savunurlar. Determinizmin karşıt görüşüdür. Deterministler kadere inanırken Indeterministler kendilerinin istemediği şeylerin olamayacağına inanırlar.
Yukarıdaki limonata örneği indetermizmde değişik işlemektedir. O limonatayı güneşe bırakan biziz, istesek bırakmazdık, soğuk yerde tutardık ve buz da erimezdi, limonata fazla sulanmazdı. Bir şeylerin olabilmesi bizim özgür irademize bağlıdır anlayışı vardır.
Otodeterminizm Nedir?
İnsan, ahlak yasalarını kendi iradesiyle özgürce belirler. Bu nedenle ahlâk kanunları, insanın dışında empoze edilen ve uyulması gereken kanunlar değildir. İnsan, kendi özgür iradesiyle belirlediği genel kabul görmüş ahlak yasalarına hâlâ uymaktadır.
Otodeterminizm için insan davranışını belirleyen ve etkileyen bazı faktörler olmasına rağmen, özgürlük kişisel olarak elde edilebilir. Özgürlük ve ahlaki ortam bireye sunulmaz ama bu, kişinin asla özgür olamayacağı anlamına gelmez. Çünkü insan kendi özgürlüğünü yaratır
Bu özgürlüğün yalnızca bir sınırı vardır ve bu sınır, Tanrı veya doğa gibi dış etkenler tarafından değil, yalnızca insan zihninin kendisi tarafından belirlenen bir sınırı olabilir. Bu nedenle insan aklını kullanarak özgürleşebilir.
Özgürlük, insanın kendi ahlaki değerlerini oluşturma ve bu değerlere ulaşma özgürlüğüdür. Bu özgürlüğün kaynağı kişiliktir. İnsan, kişiliğini geliştirerek ve aklını kullanarak özgürleşir.
İrade ve ahlaki eylem, kişilik eylemleridir. İradesini kullanarak ahlaklı davranan insan, bilgisini zenginleştirerek, kişiliğini geliştirerek ve aklını kullanarak özgürleşmiştir. Sonuç olarak kişiliği gelişmiş olanlar gelişmemiş olanlara göre daha özgürdür. Bu duruma otodeterminist yaklaşım denir.
Antik çağlardan beri ileri sürülen ahlaki görüşler üç kavram etrafında şekillenmiştir. Bunlar en yüksek iyilik, doğru eylem ve irade özgürlüğü konularıdır. Otodeterminizm, doğrudan irade özgürlüğü sorunuyla ilgilidir. Soru, eylemin eylemi yapan kişinin özgür kararına bağlı olup olmadığıdır.
Bu üç kavramdan biri olan irade özgürlüğüne dayalı görüşlere göre, ahlaki bir eylemi ancak ahlaki bir değer belirleyebilir. Başka bir deyişle, kişi eylemde bulunurken bir değeri gerçekleştirmeyi veya ihlal etmemeyi amaçlar. Örneğin dürüst insan, dürüstlük dediğimiz değerin farkına varan kişidir.
Liberteryenizm Nedir?
Liberteryenizm, bir kişinin bireysel özgürlüklerinin, siyasi veya sivil kültürümüzde her şeyden daha önemli olduğuna inanan bir siyaset felsefesidir. Liberteryenler, bunun özgür toplumun temeli olması gerektiğine çok güçlü bir şekilde inandıkları için, mümkün olduğu kadar az hükümet kontrolünü de savunurlar.
Amerikan siyasi inançları yelpazesinde, Liberterler sosyal konularda inanılmaz derecede liberal ve mali konularda derinden muhafazakar olma eğilimindedir. Örneğin, birçok Liberter, ABD uyuşturucu politikalarında önemli değişiklikler yapılmasını savunuyor çünkü bunun, kendi bedenleriyle istediklerini yapma haklarına bir hükümet dayatması olduğuna inanıyorlar. Bu arada Liberteryenler, hükümetin kamusal yaşamın bu alanlarına para harcamaması veya dahil olmaması gerektiğine inandıkları için Eğitim Bakanlığı’ndan veya Gıda ve İlaç İdaresi’nden kurtulmayı da önerebilirler.
Kendi kararlarını verme konusunda sınırsız hak, Liberteryenizmin temelidir. Liberteryenler, genellikle çok sınırlı bir hükümeti savunsalar da, ulusta hükümetin hiçbir rolü olmadığına inanmazlar. Bunu söyledikten sonra, çoğu Liberter, hükümetin barışı koruma ve kamu güvenliği konularıyla sınırlı olması ve sosyal düzenlemelerin dışında kalması gerektiği konusunda hemfikirdir.