Akarsuların oluşturmuş olduğu yer şekilleri ve akarsuların oluşumuna katkı sağladığı yer şekilleri nelerdir sorularının yanıtlarını sizler için derledik.
Yeryüzünün değişiminde ve birçok yükseltinin zamanla deniz seviyesine ulaşmasında etkili olan akarsular bulundukları bölgelerin zamanla şekil almasını sağlamaktadır. Akarsular ve rüzgarlar yeryüzü şekillerinin oluşumunda oldukça etkindirler.
Ülkemizde akarsu çeşitliliği oldukça fazla olmaktadır. Yağışlar ve yer şekilleri gibi etmenler ile sel sularının veya taşkınların sıklıkla yaşandığı görülmektedir. Akarsular bulundukları bölgelerden ulaştıkları bölgelere birçok materyali taşıyarak aşındırmaya neden olmaktadır. Bu da zamanla farklı yer şekillerinin oluşmasını sağlamaktadır.
Akarsular Hangi Şekilleri Oluşturur?
Kırgıbayır
Özellikle bitki örtüsünden yoksun bölgelerde akarsuların daha fazla etkili olduğu ve daha fazla aşındırmaya neden olduğu bilinmektedir. Akarsu aşındırmaya şekillerinden ilki kırgıbayırdır. Kırgıbayır genellikle kar sularının eriyerek akarsuların bitki örtüsünün cılızlığından faydalanarak yarıntı şekilleri oluşturmasına denilmektedir. Kırgıbayır keskin hatları bulunan ve akarsuların etkisiyle oluşan yer şekilleridir.
Kırgıbayır örnekleri bitki örtüsü daha yoksun olan kesimlerde görülebilmektedir. Kırgıbayır örneklerine Ankara, Mut ve Kapadokya çevresinde rastlamak mümkün olmaktadır.
Peribacaları
Ülkemizde turizm açısından oldukça değerli olan Peribacaları geçmiş dönemlerde tüfler ile oluşan yer şekilleri üzerine akarsuların etkisiyle taşınan hafif malzemelerin taşınıp geride kalan şekilleri oluşturmaktadır. Peri bacaları birçok ülkede bulunmasına rağmen ülkemizde kendine has yapıları ile birçok ziyaretçi tarafından bu yer şekilleri ziyaret edilmektedir.
Peribacaları oluşumunda sert kayaçlar altta bulunan yapının aşınmasını geciktirmekte olduğu için piramit şeklinde oluşum göstermektedir. Ürgüp, Göreme, ve Uşak civarında bu yer şekillerine rastlanmaktadır.
Vadiler
Akarsuların aşındırmasıyla oluşan vadiler ülkemizde en sık görülen aşındırma şekilleri arasında yer almaktadır. Akarsular çentik vadi, boğaz vadi, tabanlı vadi gibi çeşitleri oluşturmaktadır. Ülkemizde Sakarya ve Yeşilırmak tabanlı vadi oluşumunu sağlamaktadır. Diğer bölgelerde bulunan akarsular çeşitli şekillerde debilerine ve akış hızlarına bağlı olarak boğaz vadi oluşumuna neden olmaktadır. Ülkemiz yükseltileri bulunan bir ülke olduğu için akarsuların aşındırmaları da buna bağlı olarak daha fazla olmaktadır.
Akarsuların aşındırma yapmadığı veya hem aşındırma hem biriktirme yaptığı yerlerde Menderes şeklinde yer şekilleri oluşmaktadır. Bunlar genellikle dağların uzanış şekliyle de etkili olduğu için Ege bölgesinde yaygındır.
Kanyon
Akarsuların daha kolay çözünebilen kayaçları aşındırıp derinlik oluşturması ile meydana gelen kanyonlar oluşumları oldukça uzun yıllar süren ve aşındırma sonucunda belirli bir derinliğin oluşmasını sağlayan yer şekilleridir. Ülkemizde Akdeniz kıyılarında daha çok görülmektedir. En önemli kanyonlar Köprülü Kanyonu, Saklıkent, Güver Kanyonu, Göksu Kanyonu, Kelebekler Vadisi, Yazılı Kanyon, Karacehennem Boğazı en önemli kanyonlardandır.
Dev Kazanı
Akarsuların belirli bir yükselti ile akmaları sonucu oluşan yer şekilleri dev kazanı olmaktadır. Dev kazanı özellikle şelalelerin aktığı yerin zamanla alınarak oluşturduğu şekillere verilen isimdir. Ülkemizde birçok dev kazanı yer şekli bulunmaktadır. Bunlardan başlıca Ilısu, Düden, Kurşunlu, Çır, Tortum, Kırkmerdiven, Sarıkayalar dev kazanları yer almaktadır.
Platolar
Akarsular tarafından aşındırılan yüksek düzlüklere plato denilmektedir. Ülkemizde platolar oldukça fazla bulunmaktadır. En önemli platolar Çatalca – Kocaeli, Obruk, Taşeli, Gaziantep, Ardahan gibi platolardır.
Irmak Adaları
Akarsuların aşındırması ve biriktirmesi ile oluşmaktadır. Akarsuların döküldüğü yerlerde yatak eğiminin azalması ile biriktirme yapması sonucu oluştuğu için ülkemizde bu yer şekillerine rastlanmamaktadır.
Birikinti Konileri
Aşındırma ve biriktirme işlevi olan akarsuların taşıdıkları materyalleri eğimin az olduğu yerlerde biriktirmesi ile oluşmaktadırlar. Ülkemizde sıklıkla karşılaşılan bir yer şekli olarak bilinmektedir.
Deltalar
En yaygın biriktirme şekillerinden biri olan delta özellikle akarsuyun taşımış olduğu alüvyon ve değerli toprakları biriktirmesiyle oluştuğu için oldukça zengin tarım alanları olarak kullanılmaktadır. Ülkemizde delta ve delta ovaları verimli tarım arazileri olarak kullanılmaktadır. Özellikle Çukurova, Göksu, Bafra ve Çarşamba deltaları deniz kenarlarında akarsuların eğimin azalması ve biriktirme yapmaları ile oluşmuştur. Delta ovaları verimli arazileri oluşturduğu ve birçok tarım ürününün yetişmesini kolaylaştırdığı için oldukça yararlı alanlardır.
